آشنایی با مترجمین برجسته ایرانی – دکتر اسماعیل دولتشاهی

دکتر اسماعیل دولتشاهی به سال ۱۳۰۶ در شهر کرمانشاه دیده به جهان گشود. وی در رشته حقوق دانشگاه تهران پذیرفته شد ولی تحصیلات خود را نیمه‌کاره رها کرد و راهی آمریکا شد. دولتشاهی در دانشگاه برکلی آمریکا رشته تاریخ را برگزید و توانست دانشنامه لیسانس خود را ز این دانشگاه اخذ کند. سپس برای ادامه تحصیل راهی سوئیس شده و موفق به اخذ مدرک فوق‌لیسانس از دانشگاه ژنو شد. وی در سال ۱۳۳۳ برای تحصیل در مقطع دکترا رهسپار پاریس شد.

موضوع پایان‌نامه دکترای دولتشاهی بسیار چالش‌برانگیز بود. اختلاف بین ایران و انگلیس برای دستیابی به هرات، موضوع دشواری بود که نیازمند تلاش شبانه‌روزی دولتشاهی بود. اهمیت پایان‌نامه ایشان به دلیل استفاده از استاد معتبری است که در برخی از کشورها و انگلیس وجود داشت. پروفسور رُنُووَن، عضو آکادمی فرانسه و استاد راهنمای این پایان‌نامه در دانشگاه پاریس بود که نظارت بر پایان‌نامه و تحقیقات انجام‌شده را بر عهده داشت. این پایان‌نامه با بالاترین درجه علمی فرانسه یعنی” افتخارآمیز” پذیرفته شد.

اسماعیل دولتشاهی به ایران باز می گردد

وی در سال ۱۳۳۸ به ایران بازگشت و در دانشسرای عالی، با سمت دانشیار به تدریس تاریخ پرداخت. اسماعیل دولتشاهی مدتی نیز به سمت ریاست کتابخانه صنایع و معادن منصوب شد ولی تدریس در مراکز آموزش عالی را تا روزهای واپسین حیات ادامه داد. درجه استاد عالی‌رتبه در سال ۱۳۴۵ به استاد دولتشاهی اعطا شد.

دولتشاهی با تأسیس دانشگاه آزاد شهرری، تدریس واحد متون تخصصی رشته تاریخ را بر عهده گرفت. این کار باعلاقه قلبی استاد به ترجمه و تدریس ارتباط مستقیمی داشت. دولتشاهی علاوه بر تدریس، تألیف و ترجمه‌های بسیاری را نیز انجام داده است. ایشان با اساتیدی همچون دکتر محمدجواد مشکور و دکتر عبدالحسین نوایی درزمینهٔ تألیف و ترجمه همکاری داشت.

آموزگار آموزگاران کشور

استاد اسماعیل دولتشاهی در تألیف کتب درسی تاریخ ایران‌زمین به حدی جدی بود که لقب “آموزگار آموزگاران کشور طی دو نسل” به‌حق برازنده‌اش بود. درزمانی که دکتر عبدالحسین نوایی در سازمان چاپ و انتشارات کتب درسی فعالیت داشتند برای تألیف و تدوین کتب گروه تاریخ از دکتر اسماعیل دولتشاهی دعوت کردند تا تدوین و نگارش کتاب‌های تاریخ دانشسراهای کشور را بر عهده بگیرند. دکتر دولتشاهی به نگارش تاریخ و دکتر محمدجواد شکور قسمت تاریخ ایران را عمدتاً بر عهده داشتند.

ترجمه‌های گران‌قدر استاد، از مورخین و محققین صاحب‌نام تاریخی جهان و عمدتاً از زبان فرانسه بود. ترجمه برخی از نوشته‌های ویل دورانت، مقدمه‌ای بر ترجمه تاریخ تمدن ویل دورانت توسط تیمی از مترجمین ایرانی شد. استاد اسماعیل دولتشاهی مترجمی زبده و کوشا بود و نقش مهمی در ترجمه کتاب‌های تاریخی به زبان فارسی دارد. وی هرچند اهل شعر و ادب نیز بود و گهگاه شعر نیز می‌سرود ولی عمده شهرت ایشان برای ترجمه‌های تأثیرگذاری است که در طول زندگی از وی منتشرشده است .

ترجمه ها

اسلام، نویسنده دومینیک سوردل، تهران، سازمان کتاب‌های جیبی، ۱۳۴۱

انقراض سلسله صفویه، نویسنده لارنس لکهارت، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴ که چندین بار تجدید چاپ شد.

هجوم افغان و زوال دولت صفوی، نویسنده جونس هنوی، تهران، انتشارات یزدان، ۱۳۶۸

زندگی نادرشاه، نویسنده جونس هنوی، تهران، انتشارات ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۶

محاکمه‌های نهرو، نویسنده رام گوپال، تهران، بوف، ۱۳۵۰

طوفان، نویسنده ویلیام شکسپیر، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و عبدالعلی دستغیب، تهران، بدیع، ۱۳۷۴

تاریخ فرهنگ چین، نویسنده جرالد فیتس (فیتز جرالد) و چارلز پاتریک، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵

مسکو و ریشه‌های فرهنگ روسی، نویسنده آرتو ویس، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چ اوّل ۱۳۵۱، چ دوم ۱۳۶۵

بغداد (چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی)، نویسنده عبدالعزیز دوری، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و ایرج پروشانی، تهران، بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۵.

تعالیم مولوی، نویسنده هنری وینفیلد، تهران، آوا، ۱۳۶۳

تاریخ باستان (از دوران پیش‌ازتاریخ تا مرگ یوستی نیانوس)، نویسنده چارلز الکساندر رابینسن، تهران، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰

تاریخ تمدّن (عصر ناپلئون)، نویسنده ویل دورانت، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و علی‌اصغر بهرام بیگی

تاریخ تمدّن (آغاز عصر خرد)، نویسنده ویل دورانت

تاریخ قرون‌وسطی، نویسنده برانیت

طولانی‌ترین روز (رمان تاریخی)، نویسنده کرنلیوس

واقعه رژی نویسنده نیکی کودی

گفتگویی دربارهٔ هنر ایران (مصاحبه با گیرشمن) نویسنده رومن‌گیرشمن، سخن

تکامل تاریخ‌نگاری در ایران نویسنده برتولد اشپولر، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و کریم کریم پور

آثار جوینی و رشیدالدین به‌عنوان منابع تاریخ مغول نویسنده جی بویل

بررسی منابع تاریخی مربوط به دوره سلجوقی نویسنده کلود کاهن، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و غلامرضا همایون

ملاقات سفیر پطر کبیر با شاه سلطان حسین نویسنده ولینسکی

استاد اسماعیل دولتشاهی علاوه بر ترجمه‌های به‌یادماندنی، تألیفات ارزشمندی نیز به یادگار گذاشته‌اند که منابع بی‌بدیل تاریخی ایران محسوب می‌شوند .

تالیفات

تاریخ ایران سال اوّل دانشسراهای راهنمایی تحصیلی علوم انسانی، (با همکاری دکتر محمدجواد مشکور)، تهران، آموزش‌وپرورش، ۱۳۵۶، ۱۳۵۷.

تاریخ ایران سال دوم دانشسراهای راهنمایی تحصیلی علوم انسانی، (با همکاری دکتر محمدجواد مشکور)، تهران، آموزش‌وپرورش، ۱۳۵۶، ۱۳۵۷.

تاریخ ایران سال دوم دانشسراهای مقدماتی، تهران، آموزش‌وپرورش، ۱۳۵۶، ۱۳۵۷.

کلیات تاریخ عمومی از کنگره وین تا جنگ جهانی دوم.

تاریخ قدیم

تاریخ تمدن

کتاب درسی تاریخ، دوره نظام جدید متوسطه با همکاری دکتر محمدجواد مشکور

برخی از مقالات به‌جامانده از استاد دولتشاهی که مرجع خوبی برای دانشجویان تاریخ نیز تلقی می‌شوند:

گفتاری دربارهٔ هنر دوره هخامنشی

روابط ایران و هلند در دوره صفویه

ایران و جنگ کریمه

سفارت فرّخ خان و عهدنامه پاریس

سیاست روس و انگلیس در ایران در اواخر سلطنت فتحعلی شاه

محمدشاه و هرات (نامه‌های تاریخی)

مطلبی مجهول در تاریخ سیاسی ایران

ناصرالدین‌شاه و انگلیسی‌ها و مسئله هرات

نامه‌ای منتشرنشده از قائم‌مقام

نامه‌های تاریخی (تیرگی روابط ایران و انگلیس در زمان ناصرالدین‌شاه)

ایران در زمان صفویه کتاب نمای ایران

روابط ایران و آلمان ایران‌زمین

اختلاف ایران و انگلیس بر سر هرات

روابط ایران و آلمان در زمان ناصرالدین‌شاه

عزل و محاکمه وزیر شاه سلطان حسین

ورود ترکان به سرزمین‌های اسلامی

استاد اسماعیل دولتشاهی، مورخ، محقق و مترجمی دوستدار ادب بود و در ترجمه هرگز نظر شخصی خویش را لحاظ نکرد. وی معتقد بود که تنها راوی اتفاقات تاریخی است و قضاوت را بر عهده خواننده می‌گذاشت. ایشان در سال ۱۳۸۲ به دیار ابدی شتافت روحش شاد.